Een nipte meerderheid van de Zwitsers (50,73%) heeft zich op zondag 29 november uitgesproken vóór het initiatief om Zwitserse bedrijven civielrechtelijk in Zwitserland aan te kunnen klagen voor hun misdaden begaan in enigerlei buitenland. Maar helaas, die meerderheid is niet voldoende. Er moet ook een meerderheid van kantons gewonnen worden, en dat is niet gelukt. Met name de landelijke kantons stemden tegen. Dus, het Konzernverantwortungsinitiative, oftwel Initiative multinationales responsables heeft het net niet gehaald.
Nog nooit, zo luiden de berichten, is er in Zwitserland zo fel campagne gevoerd als rondom dit referendum om grote ondernemingen bij de beschaafde les te houden. Interessant is de tegenstelling waarmee de grote bedrijven actie voerden. Enerzijds beweerden zij dat zij zich keurig aan de regels houden en zelden of nooit misdadig opereren op de gebieden van mensenrechten en milieu, maar anderzijds vreesden zij voor een stortvloed van zaken tegen hen bij Zwitserse rechters. Ook dreigden ze dat zij hun activiteiten uit de armere landen zouden terugtrekken als de weg naar de Zwitserse rechter openligt voor gedupeerden. Dat zou een slag betekenen voor de werkgelegenheid in die arme landen. Zou het werkelijk zo gaan?
De Neue Zürcher Zeitung geeft als commentaar dat het referendum weliswaar net niet gewonnen is, maar het is zeker dat NGO’s in de toekomst hun spierballen zullen laten zien en dat kan de machtsverhoudingen in de politiek op z’n kop zetten. Het is een wekroep, die ondernemers ernstig moeten nemen. Anderzijds noemt de krant het geen goed idee als het referendum wel tot een ja had geleid: Zwitserland moet niet de politie van de wereld zijn en het bedrijfsleven niet iets opdringen waar het tegen is. Mijn commentaar: zo gaat het nu eenmaal met de politiek, er worden wel eens wetten aangenomen – in dit geval zou dat gegaan zijn via een bindend referendum – waar niet iedereen blij van wordt. Over Zwitserland als hoofd-politieagent van de wereld: onderzoek heeft aangetoond dat landen als Frankrijk, Groot Brittannië, Nederland en Duitsland – met diverse onderlinge verschillen – regelgeving hebben over misdaden van ondernemingen in het buitenland die niet veel verschilt van het Zwitserse initiatiefvoorstel.
Wat staat er nu op de agenda? Allereerst is het belangrijk dat de buitenlandse activiteiten van Zwitserse ondernemingen, en de bedrijven die onder hun hoede opereren, nu bij een belangrijk deel van de Zwitserse bevolking onder het vergrootglas ligt. Amnesty International Zwitserland heeft de giga-bedrijven al gewaarschuwd dat zij hun borst nat kunnen maken. Bovendien ligt nu het minder vergaande regeringsvoorstel, van enkele maanden geleden, over de aansprakelijkheid van ondernemingen voor hun buitenlandse misdaden weer op tafel. Het is minder consequent dan wat de initiatiefnemers van het referendum bedoelden, maar ondernemingen komen er niet zonder kleerscheuren mee weg.
Overigens heeft dit specifieke referendum een zwakte boven tafel gebracht in het Zwitserse systeem van volksraadpleging. Buiten kijf staat dat de meerderheid van de mensen, die gestemd hebben, voor het Konzernverantwortungsinitiative waren, nipt, maar toch. Het zogenoemde systeem van Ständemehr bepaalt dat ook de kantons in meerderheid voor moeten stemmen, maar daar geldt: winner takes all. Dat betekent dat de stem van een bewoner van een dun bevolkt kanton veel zwaarder weegt dan van iemand die in een stedelijk kanton woont. Dat zwaarder kan gigantisch uitpakken: de stem van iemand uit het kanton Uri weegt 31 maal zwaarder dan van een burger uit Zürich. Het is dus niet verwonderlijk dat Groenen en Jongsocialisten opgeroepen hebben onmiddellijk met deze anomalie te stoppen: elke stem moet gelijkelijk tellen.
Afgelopen zondag 29 november stemden de Zwitsers in referendum ook nog over een minstens zo belangwekkend voorstel: dat is om te verbieden te investeren in de productie van wapens. Een brede coalitie onder aanvoering van GSoA, de Gruppe für eine Schweiz ohne Armee stelde voor dat banken, pensioenfondsen en stichtingen hun investeringen zouden moeten terugtrekken uit de wapenindustrie. 42% van de bevolking vindt dit een goed idee; 57% stemde tegen, en ook de kantons waren in meerderheid tegen. Dat is natuurlijk teleurstellend, maar gelukkig is het land waarin ieder geval publiekelijk gediscussieerd wordt over bewapening.