Aanstaande zondag 29 november wordt het spannend in Zwitserland. Het is natuurlijk altijd enerverend als er referenda gehouden worden, maar ditmaal gaat het om iets heel ingrijpends. Zwitserland huisvest heel veel transnationale ondernemingen, waaronder bijvoorbeeld Glencore en Syngenta. Die grote bedrijven slaan hun vleugels uit in alle hoeken van de wereld. Dat gaat er niet altijd zachtzinnig aan toe. Zoals zo vaak met zulk soort ondernemingen stapelen zij klimaatmisdaden op mensenrechtenschendingen. Niet allemaal en niet altijd, maar toch te regelmatig om er de ogen voor te sluiten.
Maar, helaas dat laatste – de ogen sluiten – is strijk en zet. De vraag die diverse actiegroepen, kerken en verenigingen van kleine en middelgrote ondernemingen nu in een referendum aan de bevolking voorleggen is deze. Bent u het ermee eens dat Zwitserse of in Zwitserland gevestigde grote bedrijven, die in het buitenland misdaden begaan, in Zwitserland berecht kunnen worden? Dan gaat het niet alleen om die bedrijven zelf, maar ook om hun onderaannemers, en wat dies meer zij waar zij controle over uitoefenen. De referendumvraag impliceert dat bedrijven er actief voor moeten zorgen dat ze geen misdrijven op de gebieden van mensenrechten en milieu plegen. Als er onverhoopt toch een misdadige handeling verricht wordt moet het bedrijf er actief voor zorgen dat de effecten daarvan snel hersteld worden. Bedrijven hebben dus een zorgplicht. De naam van het referendum luidt, in het Duits: Konzernverantwortungsinitiative, en in het Frans: Initiative multinationales responsables.
Het initiatief gaat er van uit dat mensen en groepen, die te lijden hebben van de schending van mensenrechten en van de aantasting van het milieu, gerechtigd moeten zijn om in Zwitserland tegen zo een bedrijf een civielrechtelijk procedure aan te spannen. Op zich is dat een stap vooruit, want tot nu toe waren hun klachten niet ontvankelijk. Dat maakt dat het referendum in Zwitserland veel strijd oplevert. De grote bedrijven, waar het om draait, sparen kosten noch moeite om via marketing te proberen te voorkomen dat het referendum wordt aangenomen. Uiteraard spelen ze de vermoorde onschuld: in landen ver weg kunnen ze niet overzien wat daar gebeurt, en iedereen doet het, dus waarom zouden zij moeten boeten? En, als we hiervoor moeten opdraaien, durven we dan wel te investeren, en dat is toch slecht voor Zwitserland! Het gaat zelfs zo ver dat Glencore enkele dagen geleden de initiatiefnemers van het referendum voor de rechter gedaagd heeft, vanwege smaad. Het gaat er dus hard aan toe.
Hoe belangrijk het referendum ook is, er valt een kanttekening bij te plaatsen. Er wordt niet met het strafrecht gezwaaid, maar mensen in landen ver weg kunnen in Zwitserland een civielrechtelijke procedure aanspannen. Dat is uiteraard niet gemakkelijk, en kostbaar.
Daaraan voorafgaand is er echter iets dat bevreemdt. Waarom kan het Zwitserse OM niet aangezet worden om strafrechtelijke procedures in werking te zetten tegen bedrijven die misdaden begaan (hebben)? Misdaden op het gebied van milieu en mensenrechten zijn, hoe men het wendt of keert, misdaden, en daarvoor bestaat ook in Zwitserland gewoon het strafrecht. De motieven waarom de initiatiefnemers van het referendum voor de civielrechtelijke en niet voor de strafrechtelijke route gekozen hebben wordt me niet helemaal duidelijk. Vermoedelijk sluit het aan op andere pogingen op mondiaal niveau om bedrijven makkelijker aansprakelijk te maken voor hun misdaden. We zien dan dat de civielrechtelijke benadering de voorkeur krijgt boven de strafrechtelijke. Waarschijnlijk omdat daarmee meer succes te verwachten valt. In Duitsland vigeert ook zo een benadering.
Maar, hoe het ook zij, het zou een stap vooruit zijn als de Zwitserse bevolking zich ervoor zou uitspreken dat bedrijven actief moeten zorgen dat ze geen misdaden begaan. Nog belangrijker, dat ze daar, als het toch gebeurt, bij een rechter in hun eigen Zwitserland juridisch op aangesproken kunnen worden.